Otizmli Çocuklarda Tuvalet Eğitimi

01 Aralık Pazar, 2019

Özel eğitimin en önemli amaçlarından biri çocuğa bir başkasına bağımlı olmadan kendi yaşamını sürdürebilecek becerileri kazandırmaktır. Bu beceriler içerisinde en önemlilerden biride tuvalet eğitimidir. Tuvalet eğitimi çocuğun sosyal gelişiminde önemli bir basamaktır. Her çocuğun tuvalet eğitiminde hazır olma yaşı farklıdır.

Otizm spektrumdaki (OSB) çocuklar ve aileleri için en zorlu konulardan birisi tuvalete alışma dönemidir. Bu konuda uzun süren alışma dönemi oldukça zorlu geçebiliyor. Çocuk gerekli öz bakım becerisini alıncaya kadar epey enerji sarf edilebilmektedir. Otizmli çocuklarla tuvalet eğitimi ile ilgili sizinle çeşitli bilgileri paylaşmak istiyorum: Her otizmli çocuk çok farklı gelişimsel özellik taşıyor. Bu nedenle her otizmli çocuk aynı yaklaşımla tuvalet eğitimi kazanamaz. Önce bunun ayrımına varmak gerekiyor. Bu konuda ailelerin sıkı gözlemci olması, çocuğunun kolay ve zor yönlerini iyi tanıması gerekiyor.

Otistik çocukların tuvalet eğitimine başlarken merak edilen en önemli soruları şöyle sıralamak mümkündür.

Tuvalet eğitimine ne zaman başlanmalı?
Çocuğun gelişimsel özelliğine göre hangi yöntem uygulanmalı?
Tuvalet eğitimine başlamadan önce ve tuvalet eğitimi verilirken nelere dikkat edilmelidir?

Otizmli çocuklarda tuvalet eğitimine 3 yaş civarında başlamak uygun gibi görünse de, tipik gelişim göstermeyen çocuklar 3 yaşında hazır olmayabilirler. Bu yüzden bireysel farklılıklar, gelişimsel özellikler göz önünde bulundurularak zamanı planlamak yararlı olacaktır. Örneğin; 4 yaşında bir çocuğu ele alalım. Bu yaştaki çocuk için sadece 4 yaşında olmasından dolayı tuvalet eğitimine hazır diyemeyiz.

Gelişim seviyesi 4 yaş değilse, bunu anlayabilecek bir bilişsel seviyede değilse, hazır olmadığı bir şeye zorlamamamız gerekir. Aksi takdirde çocuğa uzun vadeli duygusal sorunlar yaşatabiliriz. Hatta bu durum bize olumsuz davranışsal sorun olarak geri dönebilir.

Çocuğun tuvalette sadece zaman geçirmesi, sonra bununla ilgili bir karakter yaratılması vs gerekebilir. Bu bile bunun için bir geçiştir, bir ön hazırlıktır. Çocuğu bu ortama hazırlıyoruz, korkulacak bir durum olmadığını gösteriyoruz.

Kas kontrolü sağlamayan, tuvaletini yapmanın gerekliliğini bilmeyen bir çocuğa böyle bir zorlama yapmamak gerekir. Bir çocukta ısrar etmeyeceğimiz, zorlama yapmayacağımız şeylerden biri de tuvalet eğitimidir.

Otizmli çocukları ikiye ayırmaktayım.

Birincisi, tuvaleti geldiğini söylemeyip sadece bu nedenle altına yapanlar(tuvalete götürülürse itiraz etmeden yapanlar)

İkincisi ve en zor olanı ise çiş-kakasını tuvalete inatla yapmak istemeyenler.

Bu durum tuvalet eğitimi yöntemlerinde bir takım uyarlamalar, düzenlemeler yapmamızı gerektirmektedir.

1.türdeki çocuklarımızı ele alalım: Konuşan ve konuşmayan olarak

Eğer konuşmuyorsa resimleri kullanmalıyız. Evde ve okulunda bir pano hazırlarız. Çişi çağrıştıran bir resim hazırlarız. Her tuvalete gidişimizde bu resmi aldırarak ve çişim var repliğini biz onun yerine söyleyerek ya da tuvalete diyerek onu tuvalete götürmeliyiz. Bu şekilde zamanla onun resmi alarak kendiliğinden tuvalet ihtiyacını bize bildirmesini sağlamış oluruz.

Eğer konuşabiliyorsa yine resmi kullanabiliriz ancak mutlaka çişim var repliğini ona söyletmeliyiz. O şekilde tuvalete götürmeliyiz. Zamanla bu sisteme alışacak ve çişi geldiğinde öğretmenine ya da ebeveynine çişim var diyecektir.

2.türdeki çocuklarımızı ele alalım:(inatla tuvalete yapmayanlar) Yukarıdaki yöntemler aynı şekilde geçerlidir ancak bu çocuklarda özelikle tuvalette birtakım uyarlamalar yapmalıyız.

Öncelikle tuvalete neden yapmak istemediğini tespit etmeye çalışmalıyız.

Çişinin klozette kaybolmasını mı istemiyor?

Sifonun sesinden mi rahatsız oluyor?

Ayakları oturunca havada mı kalıyor?

Oturduğu oturak soğuk mu?

Tuvalet korkutucu bir ortam mı?

Beze yapma alışkanlığını bırakmak mı istemiyor?

Tuvaletin içine düşmekten mi korkuyor?

Bütün bu gibi soruların cevabını düşünmeniz ve bir takım düzenlemeler yapmanız gerekebilir. Çok iyi bir gözlemci olmalıyız. Davranışların neredeyse hepsinin bir nedeni vardır. Mutlaka gözlem ve yorumlarımızla bunu tespit etmeye çalışmalıyız.

Tüm bunları çözebilirsiniz aslında.

Örneğin ayağının altına bir tabure koyabilirsiniz,

Oturağın soğuk olmaması için uygun bir malzemeyle kaplayabilirsiniz,

Sifonu alışıncaya kadar çekmezsiniz,

Tuvaleti daha canlı, sevdiği oyuncaklarla süsleyebilirsiniz,

Klozetin içini tuvalet kağıdıyla doldurabilirsiniz.

(Çoğunlukla bez alışkanlığını bırakmak istememe, bunu artık takıntı haline getirme ve çiş-kakanın klozete düşmesi, kaybolup gitmesi endişesi yaşanan sıkıntıların başında gelir. Bahsettiğim düzenlemelerle bu sorunları aşabilirsiniz.

TUVALET EĞİTİMİNİN KAZANILMASINDA GÜÇLÜK YARATAN FAKTÖRLER

Büyüme arzusu ve etrafındakileri memnun etme isteği duymama,
Kendisinden bekleneni anlama ve taklit etme becerisinde zayıflık
Plan yapma becerisinde zayıflık
Değişikliği ve rutinin bozulmasını istememe
Duyusal uyaranlara gösterilen tepkiler, korkular

TUVALET EĞİTİMİNE BAŞLAMADAN ÖNCE:

Belli bir süre zaman harcamanız ve sabır göstermeniz gerektiğini kabul etmek
Eğitime başlayınca asla bez bağlamamak
Kolay çıkarılabilecek giysiler tercih etmek
Bol miktarda sıvı tüketimi sağlamak
Ödülleri unutmamak

TUVALET EĞİTİMİNE BAŞLAMAK İÇİN ÖNEMLİ HABERCİLER

Tuvaletinin geldiğini önceden fark edip belli ediyor mu ?
1,5 yaşını geçti mi ?
Yürüyebiliyor ve oturabiliyor mu ?
Kendi başına pantolonunu indirip kaldırabiliyor mu ?
Sizi taklit edebiliyor mu ?
Söylenenleri anlayıp basit kelimeler kullanabiliyor mu ?
Çişini ve kakasını 2-3 saatlik periyotlar halinde yapmaya başladı mı ?
Eğer çocuğunuzu tuvalete oturtmak için onu zorlamanız gerekiyorsa henüz hazır değil demektir.

1. Değerlendirme

2. Uygulama

Tabloyu göz önüne alarak en az iki saatte bir çocuğunuzu tuvalete oturtun.

Tuvalet olayı gerçekleşirse hem sevincinizi belirterek hem de ödüllendirerek çocuğunuzu teşvik edin.

Ödülü kesinlikle çiş ve kaka yapma işlemi tamamlandığı zaman verin onun dışında vermeyin.

3. Otizmli Çocuklar için Fiziksel İpucu Kullanma

Tuvalet eğitimini bir kalıba ve rutine oturtmak alışkanlığın kazanılması sürecini kolaylaştıracaktır.

Tuvalet ile ilgili tüm işlemlerin tuvalette gerçekleşmesini sağlayarak sınırlamak.

Aşırı uyarıcı olmayan, çocuğun kendini güvende hissedeceği bir ortam yaratmak.

4. Otizmli Çocuklar için Etkinlik Çizelgesi Kullanma

Tuvalet olayını aşamalandıran yapışkanlı sembol kartları kullanabilirsiniz.

Pantolon, külot, klozet, tuvalet kağıdı, sabun ve ödül.

TUVALET EĞİTİMİNİN DOĞRULARI

Doğru zamanı beklemek
Acele etmemek
Planlı hareket etmek
Olumlu geribildirim vermek
Kazaları hoş görmek

TUVALET EĞİTİMİNİN YANLIŞLARI

Zamanından önce başlamak
Uygun olmayan zamanda başlamak
Cezalar vermek
Korkutmak

GECE TUVALET EĞİTİMİ

Gece yatmadan önce tuvaletini yapmasını sağlayın.
Yatmadan önce çok miktarda sıvı almamasına dikkat edin.
Çocuğun kendi başına tuvalete gitmesini kolaylaştıracak önlemler alın.
Bez, alıştırma külotu ve çarşafın altına koruyucu sırasını izleyerek önlem alın.
Uyuduktan 1 saat sonra onu tuvalete kaldırın.
Çocuğunuzu motive edin, ödüllendirin.

KAYNAKÇA

“Otizmde Görsel İletişim Tekniklerinin Kullanılması” Dr. Yeşim Fazlıoğlu-Uzm. Meral Eşme Yurdakul, Morpa Yayınları

“SOS Otizm” İnci Vural, Evrim Yayınları

“Tuvalet Eğitimi Nedir ?” Miryam Anjel- Berkay Dinç Deligöz, Ya-Pa Yayınları

“Gelişimde 0-3 Yaş” Yard. Doç. Dr. Neslihan Avcı, Morpa Yayınları