Özel Gereksinimli Çocuklar Cinsel Gelişim ve Cinsel Eğitim

Her ne kadar hayatımızın en temel kavramlarından da olsa cinsellik her zaman bir tabu olmuştur. Gizli saklı konuşulan bir konu olduğundan yanlış bilgi edinme olasılığı da haliyle yüksektir. Her ne kadar gün geçtikçe bilinçlenen bir toplum olsak da cinsellik hala toplumun belli sınırlandırılmalarından sıyrılamamıştır. Normal gelişen bireyler için bile bir duvar olan bu konu, söz konusu özel eğitim olunca daha da kritik bir hal alıyor. Normal gelişen bireylerle fizyolojik olarak benzerlik gösterse de müdahale biçimleri ve edindirilmesi gereken beceriler, bu becerilerin öğretilme zamanları farklılık gösterebiliyor.

Cinsel eğitim yalnızca cinsel organların yerini ve işlevlerini bilmekle ilgili değildir. Cinsiyet farklılıkları, doğru cinsiyet rolleri edinmek ve toplumsal kurallar çerçevesinde cinsel kimliğini kazanmak çocuğun toplumla bütünleşmesi açısından da önem arz eder. Cinsel davranışlarla ilgili hataların sonuçları çok daha büyük ve kalıcı olabildiğinden cinsel eğitime de aynı oranda önem gösterilmesi gerekir. Özellikle cinsel eğitim alanında ulaşılabilecek kaynakların sınırlılığı ve güvenilirliği göz önüne alındığında doğru bilgileri basit ve sade bir biçimde bir araya getirmek gerektiğini düşündük. 

Engelli çocukların da normal gelişenler gibi cinselliği var mıdır?

Elbette vardır. Cinsellik, zihinsel boyutundan daha çok fizyolojik bir ihtiyaçtır. Bu nedenle nasıl- istisnai durumlar dışında – hemen her bireyin cinselliği ve buna uygun ihtiyaçları varsa, engelli bireylerin de bu ihtiyaçları vardır. Sadece bu ihtiyacın giderilmesini öğrenme ve giderme şekilleri farklılık gösterebilmektedir.

Çocuğumun hangi dönemde nasıl ihtiyaçları olduğunu nasıl bileceğim?

Çocukların psiko-seksüel gelişimlerini nörolog Sigmund Freud, 5 farklı dönemde incelenmiştir. Dönemsel ihtiyaçlar, bu ihtiyaçlar karşılandığında ve karşılanmadığında ortaya çıkabilecek durumlar detaylandırılarak Psiko-seksüel Gelişim Kuramında yer edinmiştir. Kısaca değinecek olursak;

I. Oral Dönem (0-18 ay): Bu dönemin haz bölgesi ağızdır. Emme, çiğneme ve ısırma çocuğun ilk eylemleridir. Bu dönem; çocuğun temel güvenlik ve bağımsız kişilik gelişimi açısından önemlidir. Özel gereksinimli çocuklarda bu dönemde yaşanması gereken duyusal deneyimler sınırlı kalabilmektedir. Bu döneme ait temel ihtiyaçlarını karşılayamayan çocuklarda ilerleyen dönemlerde parmak emme ve tırnak yeme davranışları görülebilmektedir. Eğer çocuk 6. ay sonrasında emmeye devam etmek istiyorsa temel güven duygusunun gelişmesi açısından izin verilmelidir. Çocuk emerken anneyi ısırıyorsa emmeye biraz ara vermek çocuğun zarar vermemeyi öğrenmesi açısından önemlidir. 

II. Anal Dönem (18-36 ay): Bu dönemde haz bölgesi anüstür. Dışkılamaya ilişkin beden kontrolü, çocuğun ilk bağımsızlaşma hareketidir. Olumlu geçen bir süreç sonunda çocuğun uyumlu ilişkiler geliştirebilme, bağımsızlık, girişimcilik, kararlılık ve iş birliği yapabilme yetenekleri gelişir.  Doğru olmayan bir uygulamanın çocukta inatlaşma, katı görüşlülük, aşırı düzen veya cimrilik gibi davranışların alt yapısını oluşturabildiği belirtilmektedir. Anal dönem, bezi bırakmak için ideal dönemdir ancak öğrencilerin bireysel farklılıkları olabilir. Eğer bırakılamadıysa bez değişimi ayakta ve yarım duş şeklinde (bel altını yıkama) yapılabilir.

III. Fallik Dönem (3-5 yaş): Bu dönemde haz bölgesi cinsel organdır. Cinsel organa dokunma davranışı görülebilir.  Bunun önüne geçmek için çocuğa cinsel kimliklere ilişkin özellikler öğretilmeli ve benimsetilmelidir. Öğretimde tıbbi terimlerin kullanılması doğru olacaktır. Çocuk, bu dönemde aynı cinsiyetteki ebeveyniyle özdeşim kuramayabilir. (Oedipus kompleksi) Çocuk cinsel davranıştan dolayı ceza ya da eleştiri kaygısı hissederse ilerleyen dönemde suçluluk ve cinsel yönelimin bastırılması sorunlarıyla karşılaşabilir. Bu dönemde adeta bir soru makinesi olan çocuğun soruları geciktirilmeden cevaplanmalıdır. Sıralama ve sınıflama becerileri gelişmiş çocuklarda cinsel korunum eğitimi verilebilir. 

IV. Gizil (Latent) Dönem (6-11 yaş): Cinsel konulara olan ilginin azaldığı dönemdir. Çocuk, kendi cinsiyetine yönelik toplumsal rolleri öğrenir ve dener. Önceki öğrenmeleri pekiştirmek ve eksiklerini gidermek için uygun bir dönemdir. Özel gereksinimli çocuklar toplumsal rollerin tamamen farkında olmayabilirler. Erken tanılanmış ve eğitim gören çocuklarda toplumsal rolleri özümseme olabilir. Okulda yaşıt karşı cinslere olan yönelim izinsiz fiziksel temasla ilgili eğitilmelidir. 

V. Genital Dönem (11-18 yaş): Ergenlik dönemini de kapsar. Çocuk fiziksel farklılıklarını keşfetmiştir. Toplumda cinsiyet rollerindeki ayrım ne kadar az ise adaptasyon o kadar kolay olur. Bu dönemde bir gruba ait olmak çok önemlidir. Hemcinsi olan ebeveyni model alarak bağımsız bir yetişkin gibi karşı sevgi göstermeye çalışır. Çocuk, toplumun cinsler için belirlediği yaptırımlara uymak zorunda olduğundan bu konuda çok iyi bir eğitimden geçirilmesi gerekir. Özel eğitime gereksinim duyan çocukların gelişimi, normal gelişen çocukların evreleriyle aynı sıra ile ancak farklı süreç te gerçekleştiği göz önünde bulundurulmalıdır.

Çocuğuma cinsel eğitim verirken başka hangi becerileri öğretmem gerekir? 

Cinsel davranışın temel formları ailedeki tuvalet eğitiminde öğrenilir. Cinsel organların ilk işlevinin boşaltım olduğu unutulmamalıdır. Bir diğer beceri ise yabancıyı ayırt etmedir. Özel gereksinimli çocuklarda bu beceri çalışılarak öğretilir. Gerçek nesneyle resimleri eşlemeyi öğrenen çocuğa güvenilecek yetişkin resimleri kullanılarak güvenilecek kişiler “tanıdık” kişi olarak öğretilebilir. 

Tanıdık kavramı öğretildikten sonra gizlilik, örtülülük ve dokunulmazlık çalışması başlatılır. Gizlilik, bedeninin başkası tarafından görülmemesinin sağlanması yanı sıra bedeninde oluşan değişimleri, bedenine yaptığı hareketleri ve sonuçlarını tanımadığı insanlarla paylaşmaması olarak tanımlanabilir. Örtülülük, ortamın gerektiği şekilde giyinme ve cinsel organın her zaman örtülü olmasıdır. Dokunulmazlık ise bedenin başkası tarafından dokunulamaz olmasının öğretilmesidir.

Cinsel gelişime paralel olarak izin almanın bir başka bağlamı olan, başkasını bedenine dokunmadan önce izin isteme, fallik dönemde (3-5 yaş) öğretilmeli. Bu davranışın öğretilmesi için öncelikle çocuğun ailesinin ve çevresinin, istikrarlı şekilde çocuğa dokunmadan önce izin alması gerekir. Kendi bedeni için geçerli olan bu kuralın başkaları için de geçerli olduğu öğretilmelidir. 

Kişisel alan, çocuğun kol mesafesi olarak hesaplanabilir. Bu becerinin öğretilmesi çocuğu hem tacizden korunma hem de oyun sırasında zarar görme ihtimalini azaltmak açısından önemlidir. Yabancı ya da öfkeli biri bu sınırı ihlal ettiğinde yana doğru kayması, ikinci kez ihlal ettiğinde ise yana doğru çekilerek oradan uzaklaşması oyunlarla öğretilmelidir.

İzinsiz temas hem izin almanın hem de kişisel alanın ihlalini içeren bir davranıştır. Bu davranış, tanıdık olmayan biri tarafından gerçekleştiriliyorsa iyi niyetli değildir. Bu nedenle, izinsiz teması reddetme, bildirimde bulunma ile çalışılmalıdır. Kendisi birine dokunmak için izin istediğinde bu reddi kabul etme de kazandırılması gereken bir diğer beceridir. Çocuk, iyi dokunma ve kötü dokunmanın ayırdına varabilmeli ve kötü dokunmayı nasıl rapor edeceği konusunda net şekilde bilgilendirilmelidir.

Ergenliğe giren çocuğuma hangi becerileri kazandırmalıyım?

Beden temizliğine dikkat etme becerisini edindirmek gerekir Fiziksel anlamda yeterli olan çocuğun bağımsız duş alma becerisi kazandırılmalıdır. Bu dönemde normalden çok terleyebileceği ve sık duş alması gerektiği basit ifadelerle açıklanmalıdır. Cilt temizliğinin önemi, bu dönemde aknelenmenin en aza indirilmesi için gerekliliği ve cilt tipine göre ihtiyacı olan bakımı çalışılmalıdır. Tırnakların düzenli olarak kesilmesi ve ardından bol köpüklü suyla yıkanması öğretilmelidir.

Ergen çocuğa her gün iç çamaşırı da dahil giysilerini değiştirme öğretilmelidir. Giysi değiştirme sırasında daha önce kazandırılan gizlilik, örtülülük ve dokunulmazlık kurallarının uygulandığı kontrol edilmelidir. Bulunulan yere ve mevsim değişikliklerine göre uygun kıyafet seçimi çocukla çalışılmalıdır.

Bu dönemde artan iştah ve sağlıksız beslenme ergenlerde kilo ve cilt problemlerine sebep olabilmektedir. Yağlı ve şekerli gıdaların fazlaca tüketimi sorun teşkil eder. Bu nedenle düzenli ve sağlıklı beslenmeyle ilgili çocuğa gerekli bilgiler ve yeterlilikler edindirilmelidir. Düzenli ve sağlıklı beslenmenin otizmli çocuklarda olumsuz semptomları azalttığı bilimsel çalışmalarda yer edinmiştir. 

Ergenlikte çocuğumda nasıl değişiklikler olacak?

Genel olarak ergenlik 12 21 yaşlar arasındaki dönemde gerçekleşir. Ergenliğin kızlarda 9-13, erkeklerde 10 15 yaşlarında başladığı kabul edilir. Fiziksel anlamda her iki cinste de cinsel bölge ve koltuk altlarında tüylenme, saçlarda ve ciltte yağlanma görülür. Kızlarda göğüslerde büyüme ve mens kanamaları (adet) görülür. Erkeklerde yüzde ve vücutta kıllanma, penis ve testislerin gelişimi ve buna bağlı olarak sıklaşan ereksiyon hali görülür. 

Davranışsal açıdan kendilerini gergin hissedebilirler. Orantısız uzayan uzuvların kontrolünde zorlanabilecekleri için sakarlıklar baş gösterebilir. Genelde nedensiz bir şekilde sıkıntılı bir ruh halinde olabilirler. Bu dönemde hem sosyal ortamlardan kaçınma hem de sosyal ortamlarda kabul edilme ihtiyaçları ortaya çıkacağından ailenin ergene karşı anlayışı olması gerekmektedir. Toplum normlarının dışında davranışlar sergilemek isteyebilecekleri de göz önünde bulundurulmalıdır. 

Diğer yaşıtlarının kendilerinden daha iyi göründüğünü düşünebilirler. Bu nedenle utanç ve öfke ortaya çıkabilir. Çocukluktan yetişkinliğe geçildiği bu dönemde kararsızlıklar ve değişkenlikler baş göstermesi normaldir. Bu dönemde arkadaş ortamı aileden daha çok şey ifade edebilir. Arkadaş gruplarına kabul edilmek onlar için çok anlam ifade edebilir. 

Sadece heyecan yaratmak ve farklı olabilmek için uç davranışların sergilenmesi görülebilir. Erkeklerde ergenlikle gelen ses değişimiyle birlikte seste tizleşmeler ve çatlamalar olasıdır. Bu dönemde çevreden bu konuyla ilgili alacağı tepkilere karşı hassastır ve öfkeli davranışlar sergileyebilir. 

Kızımın mensturasyon (adet) dönemiyle ilgili neler yapabilirim?

Mens (aybaşı) genellikle 26-30 gün aralıklı oluşan ve uterus kanaması ile karakterize periyodik bir olaydır. Kadınlarda ergenlik ile menopoz arasında devam eder. Normalde kanama 3-7 gün sürer. Özel gereksinimli vücudumuzun yavru oluşturmak için yumurta oluşturduğu, biz yavru yapmak istemediğimizde dışarı atılması gerektiği, bunun oluşması sırasında bir miktar kanla birlikte aktığı açıklanabilir. Özel gereksinimli kız çocuğuna, ilk adetini görmesi yakınsa ped yapıştırma, ped değiştirme ve çöpe atma; gizlilik, örtülülük ve dokunulmazlık kurallarını da tekrar ele alarak öğretilmelidir.

Mens dönemine hazırlanırken anne, öncesinde anne, ardışık günlere takvim üstünde çiçek çizerek bu günlerde çamaşıra çiçek yapıştırma (ped yapıştırma) etkinliği yapmalıdır. Gizlilik, örtülülük ve dokunulmazlık sınırlarını ihlal etmemek adına iç çamaşırı taytın üstüne giydirilmelidir. Pedin nasıl yapıştırılacağı ve çıkarılacağı öğretilmelidir. Mens öncesi dönemde günlük ped kullanılması daha uygun olur. Menstural döngüyü anlayamayacak kız ergenlere neden açıklanmaksızın sadece beceri eğitimi şeklinde yapılabilir. Ped doğru yerleştirilmeye başlandıktan sonra pedi kendi çamaşırı üzerine yapıştırılması çalışılır. Bu çalışmanın kontrolü, bir gün sonra çocuk çamaşırını değiştirdikten sonra yapmak uygun olur. 

Ped değişimi konusunda özel gereksinimli çocuklar kuruluğa alıştığı için sabırsız olabilir. Özel gereksinimli çocuklarda görselle destekleme etkili olacaktır. Bir ped resmi üzerindeki emici bölge boyanarak bu bölge dolduğunda değiştirmesi gerektiği öğretilebilir. Tıbbi olarak günde 4-5 kez değiştirilmelidir. Değişim zamanını algılayamayacak özel gereksinimli ergende görsel ayırt edici kullanılabilir. Anlaması daha zor olan kızlarımız için ped üzerine sıvı dökülerek işaretli alanın dolması sağlanıp, sonrasında pedi katlayarak atma çalışmaları simülasyon uygulamalarıyla çalışılabilir. Gece yatarken arkası geniş ped yerleştirmesi öğretilmelidir.

Özel gereksinimli çocuğuma cinselliği nasıl anlatmalıyım?

Özel gereksinimli çocuklara cinsel ilişki “Evlenen kişilerin izin verdiklerinde cinsel organlarını birbirlerine dokundurabilmesi” olarak anlatılabilir. Cinsellik eğitiminin toplumun kabul ettiği yasal, kültürel ve dini değerlere paralel olması gerekir. Bu eğitim, özel gereksinimli çocuğun toplumla uyumlu ve benzer değerlere sahip kılınmasını sağlayacaktır.

Özel gereksinimli ergenlerin uygun olmayan mastürbasyon başlattıkları gözlenmektedir. Bu nedenle uygun ortamda ve doğru şekilde nasıl mastürbasyon yapılacağı model alma düzeyindeki ergene veliler tarafından erkeklerde vajina proteziyle öğretilebilir. Kız ergenlerde mastürbasyon öğretilmesinde protez penis önerilmez ancak eğer ergen önceden araçla mastürbasyon deneyimlemişse kullanılabilir. Kız öğrencilerin mastürbasyonu erkek öğrencilerinki kadar kolay fark edilmeyebilir.

Otizmli erkek ergenler mastürbasyonda uygun ortamı seçemeyeceğinden kauçuk vajina sadece banyoda saklanıp, sadece orada kullanılabileceği öğretilmelidir. Erkek ergenlerin vücut sıvısı ortamın hijyenini bozabileceğinden banyoya yönlendirilirlerken, kız ergenler kendi odasında yapabilir. Kız ergenler de mastürbasyon sonrasında banyoya yönlendirilmelidir. 

Özel gereksinimli ya da normal, çocuklarımızın da bir cinselliği olduğunu unutmamalı ve olabilecek onu, bu ihtiyacın en doğru şekilde giderilmesine hazırlamalıyız. Sağlıkla kalın…